Η Σπηλιά είναι χτισμένη κάτω από τη μοναδική κωνική κορυφή του Κίσαβου σε υψόμετρο 830μ. και γύρω - γύρω το ζώνουν οι κορυφογραμμές των άλλων χαμηλών βουνών. Θα έλεγε κανείς πως είναι χτισμένη στην αγκαλιά του. Σε απόσταση από το χωριό 2 - 3 χλμ. εντοπίσθηκαν 4 θολωτοί μυκηναϊκοί τάφοι από τους οποίους οι δύο στις θέσεις Βρύση Βούλγαρη και Κιμπουρλί. Επίσης στη θέση Οργώματα με τη μεγάλη πλημμύρα του 1946 (που έχασαν τη ζωή τους δύο αδελφάκια στο Συκούριο) αποκαλύφτηκαν αρκετοί τάφοι και εικάζεται ότι υπήρχε νεκροταφείο από στρατεύματα του Μέγα Αλέξανδρου.

Μια βρύση στο όρος Όσσα της Θεσσαλίας (Κίσαβο) αποδίδεται από τον Αρχαίο Αιλιανό με το όνομα «Αιμονία». Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος (Γ΄στ. 1243) την αναφέρει ως «πέτρην Αιμονίην» όπου λατρεύονταν ο Ποσειδώνας, που σημαίνει ότι εκεί υπήρχε νερό. Η βρύση βρέθηκε στο άντρο των Ορεστιάδων νυμφών, κοντά στο χωριό Σπηλιά, με ενεπίγραφες στήλες. Η ανασκαφή απέδωσε τμήματα πήλινων αγγείων των ε΄ και δ΄ αιώνων π.Χ., χάλκινων πορπών, ειδωλίων κ.λπ.

Η ονομασία προέρχεται από τις πολλές σπηλιές που έχει στον ορεινό όγκο βόρεια του χωριού. Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν περί το 1300 μ.Χ. Όμως μία επιδημία χολέρας τους αποδεκάτισε και οι λίγοι που απέμειναν, έφυγαν από το μέρος που πρωτοκατοίκησαν ( σώζονται τα ερείπια των σπιτιών τους, στην τοποθεσία «Παλιοντούβαρα» ψηλά στο Κονιάρικο Τσαϊρι) και από κει μετέφεραν το χωριό τους στην συγκεκριμένη θέση. Το χωριό λόγω της θέσης του δεν δέχθηκε επιδρομές από ξένους κι έτσι ο πληθυσμός παρέμεινε αμιγής.

Επί Τουρκοκρατίας τη διοίκηση ασκούσαν οι Δημογέροντες. Λέγεται, ότι την περίοδο της καταστροφής της Χίου, ομάδες νησιωτών κατέφυγαν στα παράλια του Κίσαβου κι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Σπηλιάς. Ο πολιτισμός τους διασώθηκε στο πέρασμα των χρόνων και αρκετά στοιχεία υφίστανται μέχρι σήμερα.

Αξιοπρόσεχτος είναι ο χορός "Ζεμπέλι" που χορεύεται με σταυρωτά τα χέρια με τους προηγούμενους και τους επόμενους και αναβιώνει κάθε χρόνο τη δεύτερη μέρα του Πάσχα στην πλατεία του χωριού και την Κυριακή του Θωμά στο χοροστάσι του Αγίου Αθανασίου. Οι Σπηλιώτες κάθε χρόνο, πιστοί στην παράδοση και στο έθιμο, χωρίς μουσικά όργανα τραγουδούν και χορεύουν το "ζεμπέλι". Ο χορός είναι λαϊκός, αργός στο ρυθμό, χωρίς μεγάλη ποικιλία στα βήματα. Αυτά είναι πέντε και γίνονται σε τέσσερις χρόνους. Το "ζεμπέλι" είναι ένα ερωτικό τραγούδι και στο ρυθμό του χορεύονται και τ' άλλα πασχαλιάτικα όπως : "Μαυρομάτα", "?σπρες θάλασσες " και το "Καλογεράκι". Ζεμπέλι σημαίνει ζουμπούλι.

Η Σπηλιά με την απελευθέρωση της Θεσσαλίας από τους Τούρκους το 1881, υπήχθη στο Δήμο Αμπελακίων και στην απογραφή που έγινε είχε πληθυσμό 1003 άτομα.

Με την κατάργηση των μικρών δήμων το 1912, δημιουργήθηκε η Κοινότητα Σπηλιάς και με τη νέα σύσταση των Καποδιστριακών δήμων αποτελεί διαμέρισμα του νέου Δήμου Νέσσωνα με έδρα το Συκούριο. Έχει 324 κατοίκους οι οποίοι ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, με το εμπόριο και με τουριστικές δραστηριότητες. Το καλοκαίρι ο πληθυσμός αυξάνει πολύ και το χωριό γίνεται παραθεριστικό.

Εκτός από τις ασχολίες των κατοίκων που προαναφέραμε μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '50 και αρχές του '60 οι Σπηλιώτες δούλευαν και ως: ασβεστοποιοί, καρβουνοποιοί, μυλωνάδες, οργανοπαίκτες, σαμαράδες, τυροκόμοι, υλοτόμοι, χαλκιάδες και λίγοι σήμερα ασκούνε το παραδοσιακό επάγγελμα του χτίστη της πέτρας, οι επονομαζόμενοι «πετράδες».

Στη Σπηλιά υπάρχουν 4 εκκλησίες και 3 ξωκλήσια. Οι εκκλησίες είναι: 1) του Αγίου Χαραλάμπους (από οικήσεως η πρώτη που χτίσθηκε). Το 1857 ανακαινίσθηκε και έγινε μεγαλύτερη «βασιλική» και μετονομάσθηκε Γενέσιον της Θεοτόκου. Το 1943 πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς. Με τη συνδρομή όλων των κατοίκων και των ομογενών του εξωτερικού ανοικοδομήθηκε το 1951 - 1953, 2) του Αγίου Αθανασίου βρίσκεται στην είσοδο του χωριού από την κατεύθυνση του Συκουρίου, 3) του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, η οποία πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς στη Μάχη της Σπηλιάς (δεύτερη επιδρομή στις 26/3/1944) και ανοικοδομήθηκε στην δεκαετία του '80 από τον Συκουριώτη καθηγητή Γεώργιο Αρβανιτογιάννη, τη μητέρα του και κατοίκους του χωριού και 4) της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγίας) που είναι μέσα σε βράχο στο βόρειο τμήμα του χωριού. Στο πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου, κατακλύζεται από πιστούς οι οποίοι έρχονται από διάφορα μέρη για να προσκυνήσουν τη Χάρη της.

Τα ξωκλήσια είναι:

1. Του Αγίου Παντελεήμονα μέσα σε κατάφυτη περιοχή μόλις 15' λεπτά της ώρας από το χωριό. Από την ίδρυσή του και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ήταν μοναστήρι και είχε Μετόχι στη Σπηλιά. Είχε μεγάλη περιουσία από αμπέλια, χωράφια, τα δάση του Κουρί και του Παντελεήμονα, δύο νερόμυλους και κοπάδια από πολλά γίδια. Στο πανηγύρι στις 27/07 στους προσκυνητές μετά τη θεία λειτουργία δίνονταν μαγειρεμένο μπλουγούρι με κρέας γίδινο, που το προσέφεραν το μοναστήρι και οι τσελιγκάδες του χωριού. Ακολουθούσε φαγοπότι κάτω από τα πανύψηλα και βαθύσκια δέντρα και γλέντι με τα όργανα (κλαρίνα, βιολιά και λαγούτα ενώ το κρασί έρεε άφθονο προσφορά και αυτό του μοναστηριού. Μετά από 48 χρόνια διακοπής του έθιμου αυτού, το 2004 αναβίωσε και πάλι, χάρις στις παρεμβάσεις του Μορφωτικού Συλλόγου, του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου και του λάτρη της ιστορίας και της παράδοσης του τόπου του, Ρίζου Ιωάννη Μακρή. Μια μαρμάρινη ορθογώνια πλάκα εντοιχισμένη πάνω από τη δυτική θύρα του ναού με χρονολογία 1773 μας υπενθυμίζει πως το έτος αυτό έγινε μερική ή ολική ανακαίνιση του. Πρόσφατα έγινε αναστήλωση (1994 - 1999) η οποία είχε υποστεί ρωγμές και επικίνδυνη κλίση, λόγω της φθοράς του χρόνου. Τη μελέτη εκπόνησε η 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Λάρισας η οποία είχε την επίβλεψη του έργου, σε συνεργασία με την ερανική επιτροπή από κατοίκους της Σπηλιάς και τον υπεύθυνο μηχανικό του έργου Ιωάννη Παπαδόπουλο.

2. Του Προφήτη Ηλία μέσα στο δάσος Κουρί. Από το λιθανόγλυφο που είναι πάνω από τη δυτική θύρα του ναού προκύπτει ότι είναι νεότερο ξωκλήσι που χτίσθηκε το 1870. Οι Σπηλιώτες από το δάσος Κουρί που είναι κατάφυτο από αιωνόβιες (800ετών) βαλανιδιές κάθε χρόνο τον Οκτώβριο μάζευαν τον καρπό, το βαλάνι. Η συγκομιδή έπαιρνε χαρακτήρα πανηγυριού. Το βαλάνι είναι πολύ θρεπτική κτηνοτροφή για τα πρόβατα, τα γίδια και τα γουρούνια. Επειδή το δάσος είναι βακούφικο, ανάλογα με τις οκάδες που μάζευαν πλήρωναν και το σχετικό μικρό αντίτιμο "υπέρ του Προφήτη" και

3. Ο Παλιοαγιουλιάς. Μικρός ναός ή ξωκλήσι στη θέση Όρκανα κοντά στον πρώτο οικισμό. Σήμερα δεν υπάρχει. Με βάση τα στοιχεία που αναφέρει ο λογοτέχνης Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο οποίος επισκέφθηκε για υπηρεσιακούς στρατιωτικούς λόγους τη Σπηλιά, στο τέλος του 19ου αιώνα, ο προφήτης μεταφέρθηκε από τη θέση αυτή στην κορυφή του Κίσαβου. Είναι υπόγειος και η στέγη του μικρού αυτού εξωκλησιού είναι η κορυφή του Κίσαβου, υψ. 1978μ.

Στον τομέα της Παιδείας το Δημοτικό σχολείο ιδρύθηκε το 1881 και λειτουργούσε σε νάρθηκα της Εκκλησίας του Αγίου Χαραλάμπους με διδάσκοντα του ιερέα του χωριού.

Κατόπιν συνεισφοράς της εκκλησίας και των κατοίκων έχτισαν στον ίδιο χώρο νέο σχολείο που είχε μια ευρύχωρη αίθουσα διδασκαλίας και ένα μικρό δωμάτιο που χρησίμευε για γραφείο του διευθυντή και για κατοικία του. Το 1936 έγινε επέκταση με δαπάνες του κράτους. Με την πρώτη επιδρομή των Γερμανών (12 - 15/10/1943) το σχολείο πυρπολήθηκε. Μεσολάβησε η Κατοχή και ο Εμφύλιος. Οι Σπηλιώτες με προσωπική εργασία, με τη βοήθεια της Πολιτείας και της Κοινότητας, κατόρθωσαν να ξαναχτίσουν το σχολείο τους (1951 - 1954) και από το 1955 έως 1957 λειτούργησε και ως «νυχτερινό» διά την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού για να σταματήσει να λειτουργεί οριστικά το 1989 ελλείψει μαθητών.

Το 1996 το σχολείο μετατράπηκε σε Κοινοτικό Ξενώνα διαθέτοντας άριστο ξενοδοχειακό εξοπλισμό από κρεβάτια, πλήρη κουζίνα, τζάκι, τηλεόραση, νιπτήρες, w.c. και άλλα πολλά χρειώδη για μια άνετη διαμονή! Εκτός του Κοινοτικού Ξενώνα λειτουργούνε και άλλες ιδιωτικές ξενοδοχειακές μονάδες, του Μάνθου Χρυσικού, του Γιάννη Κόντου και το «Μετόχι» της οικογένειας Κωνσταντίνου Μπαλογιάννη.

Στη Σπηλιά ο επισκέπτης μπορεί να δει τον «πύργο» του «ιατροφιλόσοφου» Νικόλαου Δοξαρά που σπούδασε στη Βιέννη της Αυστρίας του 19ου αιώνα, το αρχοντικό του «Γάκη», με φόντο την κορυφή του Κίσαβου, να πιει κρυσταλλένιο νερό από τις πολλές βρύσες που υπάρχουνε μέσα στο χωριό (Καλοερκιά, Μπουλοβάνα, Συνάδη και Τρανή), να ξεδιψάσει στη Συναχόβρυση, στου Μπακάλη, στη Φτέρη, στον Κάναλο σε υψόμετρο 1604τ.μ. όπου και το Καταφύγιο του Ορειβατικού Συνδέσμου της Λάρισας που εδώ και πολλές δεκαετίες φιλοξενεί εκατοντάδες λάτρεις του βουνού και της φύσης που αγαπούνε με πάθος την ορειβασία και ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες που τα χιόνια σκεπάζουν τις πλαγιές του Κίσαβου.

Το χωριό το περιστοιχίζουν οι χείμαρροι βόρεια ο Μέγας Λάκκος και νότια ο Λάκκος του Μύλου που τα νερά τους συναντιούνται στο μονότοξο πετρινογεφύρι που χτίσθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα με αρχές του 19ου αιώνα, λίγο πιο κάτω από το χωριό προς την κατεύθυνση του Συκουρίου. Από εκεί τα νερά κυλούνε μέσα στο χείμαρρο Μπαρτσιά και χύνονται στη (Μπάρα) του Τόιβασι (Καλοχωρίου).

Η Σπηλιά εκτός από τα δάση με τις οξιές, τις βαλανιδιές, τα έλατα, τα κέδρα, τις αγριοκαστανιές έχει και πλούσιο περιβάλλον που ευνοεί τα θηράματα (λαγούς, αγριογούρουνα, πέρδικες, ζαρκάδια) κ.ά. και σε μια ελεγχόμενη περιοχή έχει εκτροφεία πτερωτών θηραμάτων με φασιανούς και πέρδικες.

Σημειώνεται το δάσος της Σπηλιάς ανήκει στο ευρωπαϊκό δίκτυο NATURA 2002. Πέρα από όλα αυτά υπάρχουν και τα σπήλαια: της Παλιόπορτας στη βραχώδη αριστερή όχθη του Μέγα Λάκκου, της Λιπαρότρυπας στην Πλάκα, της Σβεντζότρυπας στο Σέλωμα, και το πρώτο αποκαλυφθέν από κατοίκους της Σπηλιάς και την Εφημερίδα «Ελευθερία» της Λάρισας με το όνομα «Ζαρ - Τρύπα» που το καλύπτουνε σταλακτίτες και σταλαγμίτες δημιουργώντας φανταστική ομορφιά στη θέση Σοκάκι.

Στο χωριό εδρεύουνε: ο Κτηνοτροφικός Σύλλογος και ο Αγροτικός Συνεταιρισμός, ενώ στη Λάρισα στη συνοικία της Νέας Σμύρνης (εδώ υπάρχει η παροικία των Σπηλιωτών) έχει την έδρα του ο Πανθεσσαλικός Σύλλογος των απανταχού Σπηλιωτών «ο Κίσαβος» με πλούσια πολιτιστική δράση στις τοπικές λαϊκές παραδόσεις με αποκορύφωμα το πολιτιστικό τριήμερο που γίνεται το πρώτο Σαββατοκύριακο του Αυγούστου και της περιόδου της Αποκριάς και της Καθαράς Δευτέρας με το άναμμα της μπουμπούνας, το μπουρανί και το λαϊκό γλέντι που ακολουθεί. Στη θέση Ριζοβούνι, υψ.1820μ. λειτουργούσε ο σταθμός αναμεταδόσεως του Ο.Τ.Ε (Α/Τ Όσσας ) από το 1953 έως το 1987 που τα μηχανήματα του μεταφέρθηκαν σε άλλο χαμηλότερο βουνό στην περιοχή της Μελιβοίας και το κτίριο εγκαταλείφθηκε έρμαιο στη φθορά του χρόνου και των ανθρώπων!!

Τελειώνοντας την γνωριμία μας με τη Σπηλιά, με τους εργατικούς και φιλοπρόοδους κατοίκους στο προαύλιο της εκκλησίας, Γενέσιον της Θεοτόκου, είναι στημένο το μαρμάρινο Ηρώο με όσους έχυσαν το αίμα τους για την πατρίδα. Η Σπηλιά είναι συνδεδεμένη και με την Εθνική Αντίσταση (1941-1944) εξαιτίας και της γνωστής ανά το Πανελλήνιο Μάχης της Σπηλιάς στις 26-3-1944 που έγινε στην εκκλησία του Αϊ Γιάννη στην οποία σκοτώθηκαν κατόπιν προδοσίας 17 αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ και 14 άοπλοι πολίτες που έτρεχαν πανικόβλητοι για να σωθούν από τους Γερμανοτσολιάδες.

Ο Σύλλογος των Σπηλιωτών και η Κοινότητα της Σπηλιάς προς τιμή και αιώνια μνήμη των θυμάτων της προδοτικής και αιματηρής αυτής συμπλοκής, έστησαν απέριττο Μνημείο Εθνικής Αντίστασης στον ίδιο χώρο της συμπλοκής με τα ονόματα χαραγμένα όλων των νεκρών και των θυμάτων της γερμανικής θηριωδίας που είχε προηγηθεί τον προηγούμενο χρόνο 1943, τελώντας ετήσιο μνημόσυνο την 1η Κυριακή του Ιουνίου.